Асанов формати

Энди Бухорийга қайтсак. Бир нарсани аниқлаштириб олайлик — эски манбаларда рақамлар доим ҳам аниқ бўлмайди — кўпинча муболағали рақамлар ишлатилади, мақсад — орттириб мақташ, ишнинг даражасини кўтариб кўрсатиш. Бу ҳақда шаҳарлар аҳолиси, ўрта асрлардаги уруш ва қамаллар, қурбонлар ҳақида гаплашганимизда батафсил ёзгандим. Шунинг учун бундай рақамларни бухгалтер ҳисоботидай эмас, бадиий фигура сифатида қабул қилиш керак бўлади кўп ўринларда. Лекин барибир "Саҳиҳ ал-Бухорий"ни тўплашда жуда кўп ҳадис кўздан кечирилгани шубҳасиз. Майли, фол очмай, шу 600 минг рақамини олаверайлик. 16 йилда 600 минг ҳадисни ўрганиб чиқиш мумкинми? Туюлганидан анча осон, деган бўлардим. Жуда осон деб юбориш ҳам амалга оширилган меҳнатга ҳурматсизлик бўлиб қолади — муболағали рақамлар шунга ишлатилган ўзи. Пост муаллифи йўл қўяётган иккита жиддий хатони бошидан айтиб ўтай: - Бухорий 16 йил давомида "Саҳиҳ"ни тўплаганини ўлчам қилиб олиб, 600 минг ҳадисни ўрганиш жараёнини шу 16 йил ичига сиғдиряпти; яъни, унинг тасаввурига кўра, "Саҳиҳ"ни бошлашдан олдин Бухорий умуман бирорта ҳадисни билмаган. Ваҳоланки, у ўн ёшидаёқ бир неча ҳадисни ёдлагани айтилади. "Саҳиҳ" устида иш бошлашидан олдин унда тайёр ҳадислар базаси бўлган, бутун асосий корпус билан танишиб чиқишга улгуриб, яъни 16 йилга яна шунча қўшамиз; - ҳар бир ҳадисни текшириш гўёки ҳар сафар нолдан бошланадиган ишдай кўрсатиляпти — ваҳоланки, юқорида катаба мисолида кўрсатганимдек, назария ва тизимли таълим, қолаверса, базанинг тўпланиши жараённи кескин тезлаштириб юборади; айтайлик, битта ровий минглаб иснодда учрайди, ўша ровийнинг таржимаи ҳолини бир марта текшириш бирданига бир неча минг ҳадиснинг иснодини текширишни англатади. Яна бир жиҳати — Reddit'даги пост муаллифи ҳадисларнинг моҳиятини ё тушунмаяпти, ё эътибордан четда қолдиряпти. 600 минг ҳадис деганда 600 мингта алоҳида матн эмас, 600 мингта ривоят тушуниляпти. Бу муҳаддисликнинг базавий терминологияси — битта матн ўнлаб, баъзан юзлаб ривоят орқали етиб келади; баъзи энг муҳим ҳадислар юзлаб ривоятда такрорланади. Содда айтганда, бир воқеа юз кишининг тилидан бироз ўзгаришлар билан ҳикоя қилинган бўлиши мумкин, сақланиб қолган бундай гувоҳликларнинг ҳар бири ўрганилади. Уларнинг ҳар бирига алоҳида беш дақиқадан сарфланмайди — корпус қилиб олиниб, барчасининг исноди бир умумий нуқтага олиб борилади. Ривоят пировардида битта ишончли ровийга бориб тақалгач, кейинги иснод ўрганилади ва ҳ.к. Хуллас, Бухорий фаолиятини тахминан қуйидагича реконструкция қилиш мумкин: болалигидан ҳадисларни ёдлаб, ўрганиб борган, "Саҳиҳ"дай катта, фундаментал ишни бошлашдан аввал узоқ йиллар давомида назарий ва методологик база шакллантирган — асосий корпус билан яхши таниш бўлган, асосий ровийларнинг таржимаи ҳоли билан аллақачон таниш бўлган, энг муҳими — ўзидан олдин амалга оширилган ишлар билан таниш бўлган, тахминий илмий картинадан (қайси олим қайси ҳадисни қанақа деб баҳолагани билан) хабардор бўлган, яъни ишни нолдан бошламаган. Ишончим комилки, жараёнда саҳиҳлиги мутлақо ҳеч қандай шубҳа уйғотмаслиги энг бошидан маълум бўлган ҳадисларга ортиқча вақт йўқотиб ўтирмаган (астрономия бўйича китоб ёзганда Ер Қуёш атрофида айланиши ҳар сафар қайтадан илмий текширилмагани каби). Ҳадислар тизимли, корпусли (масалан, ҳикоя, матн, ровийга қараб таснифланиб) таҳлил қилинган, бу таҳлилни тезлаштирган; олинган таълим, олдинги анъанадан хабардорлик, тўпланган билим базаси (ровийлар ҳақида маълумотлар ва ҳ.к.) эса тезликни юзлаб баравар ошириб юборган. Асосий хулоса — Reddit постидаги каби арифметик фокусларга ишонманг: рақамлар одамни осон ишонтиради, лекин кўпинча моҳиятни инобатга олмайди. @AsanovEldar